از جاده پهلوی تا خیابان ولیعصر
روایت جاده پهلوی تا خیابان ولیعصر داستانی‌ست از طولانی‌ترین خیابان تهران، که با هدف اتصال محل سکونت ییلاقیِ رضا شاه در شمیران و کاخ مرمر در دوره پهلوی اول و به دستور رضا شاه شکل گرفت.
تاریخچه شکل‌گیری خیابان ولیعصر
زمان شکل گیری این خیابان به حدود 100 سال پیش در اوایل سلطنت رضاشاه باز می‌گردد. در دوران پهلوی و قبل‌تر از آن تنها راه ارتباطی تهرانِ قدیم با محدوده شمیران جاده قدیم شمیران (خیابان شریعتی) بود.
زمانی که رضا خان، رضا شاه شد کاخ مرمر و مجموعه سعدآباد را ساخت تا محل زندگی او و خانواده سلطنتی باشد و با توجه به آنکه مجموعه سعدآباد در حوالیِ شمیران خارج از محدوده شهر تهران محسوب می‌شد و دسترسی مناسبی از شهر به این مجموعه کاخ‌ها وجود نداشت؛ دستور داد خیابانی یکپارچه از جنوبِ تهران و محدوده راه‌آهن تا روستاهای شمیران واقع در شمالِ تهران بسازند و نام این خیابان تازه تاسیس را «پهلوی» گذاشتند.
بنابراین جاده قدیم شمیران (خیابان شریعتی) و جاده جدید شمیران (خیابان پهلوی یا ولیعصر) خیابان‌های اصلی‌ای بودند که تهران را به شمیران وصل می‌کردند.
در اوایل پهلوی و قبل از گسترش تهران و تبدیل شدن آن به یک کلان‌شهر، محدوده‌ی شمالی تهران به خیابان انقلاب ختم می‌شد بنابراین تمام زمین‌هایی که مابین خیابان انقلاب و محدوده میدان تجریش قرار داشتند در واقع زمین‌های خارج از شهر تهران محسوب می‌شدند که بخش عظیمی از آنها زمین‌های بایر بودند و بعدها با گسترش تهران وارد محدوده شهری تهران شدند.
بنابراین بخش شمالی خیابان پهلوی در ابتدای امر به «جاده پهلوی» معروف بود و بخش جنوبی آن که در محدوده شهری تهران قرار داشت به خیابان پهلوی شهرت یافت.
ویژگی‌های خیابان پهلوی یا ولیعصر
خیابان پهلوی طولانی‌ترین خیابان تهران است که حدود 18 کیلومتر طول داشته و شمالی‌ترین نقطه تهران در دامنه کوه‌های البرز در حوالی میدان تجریش را به جنوبی‌ترین نقطه‌ی آن در حوالی میدان راه‌آهن متصل می‌کند و در این بین از تعداد زیادی از محله‌های مختلفِ تهران عبور کرده و به گونه‌ای راوی سیر تحول و شکل‌گیریِ محله‌های مختلف در شهر تهران است.
جداره‌سازی در خیابان پهلوی
جداره‌سازی و معماری در این 18 کیلومتر گویای بخش مهمی از تحولاتِ شهری تهران به خصوص در دوران پهلوی اول و پهلوی دوم می‌باشد. با وجود تغییرات زیادی که در این 90 سال در جداره‌های خیابان ولیعصر شکل گرفته است؛ اما همچنان بخش‌هایی از این خیابان معماری گذشته خود را حفظ کرده و راوی داستان‌های تاریخی خود می‌باشد.
این جداره‌ها میزبان کاربری‌های متنوعی هستند، از کاربری‌های فرهنگی مانند تئاتر و سینما و فرهنگسرا تا انواع پارک و فضای سبزو کاربری‌های مسکونی، درمانی و به خصوص کاربری تجاری که بخش عمده‌ی جداره‌سازیِ امروزِ این خیابان را شکل می‌دهند.
چنارهای خیابان ولیعصر
جدای از کالبد معماری، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های خیابان ولیعصر وجود درختان چنار می‌باشد که از ابتدای شکل‌گیریِ این خیابان در طول این 18 کیلومتر قرار داشتند و متاسفانه به دلایل مختلف از جمله کم‌آبی و عدم رسیدگی، تعداد زیادی از آنها خشک شده و جای خالیشان در طول این خیابان محسوس است.
طبق روایت‌های شفاهیِ موجود در مورد درختان خیابان ولیعصر ظاهرا به فواصل هر 2 متر درخت چنار در دو طرف حاشیه‌ی این خیابان کاشته شده بود و حتی در بعضی روایت‌ها آمده که مابین این چنارها بوته‌های گل سرخ کاشته شده بود، در ابتدای شکل‌گیری این خیابان قنات‌های تهران وظیفه‌ی آبیاری به این درختان را به عهده داشتند. اما به مرور و با گذشت زمان و خشک شدن و تخریبِ تعداد زیادی از قنات‌های تهران، در بعضی از جوی‌های آبِ خیابان ولیعصر، آب‌های آلوده‌ی فاضلاب جایگزین آب‌های تمیزِ قنات‌ها شدند و عامل بسیاری از بیماری‌ها و مشکلات برای درختانِ چنارِ این محدوده شدند.
جدای از مشکل آلودگی آب‌ها، در بسیاری از موارد نبودِ آب و آبیاری نامناسب باعث خشک شدن درختان چنار شده است. به طوری که امروزه تعدادی از تنه‌های خشک‌شده‌ی درختان چنارِ خیابان ولیعصر به آثارِ هنری برای تزیین پیاده‌روهای این خیابان تبدیل شده‌اند.
خیابان ولیعصر بستر خاطرات جمعی مردم تهران
یکی از دلایل شهرت خیابان ولیعصر این است که در بازه‌های زمانی مختلف، این خیابان میزبان اجتماعاتِ مختلفی از مردم تهران به بهانه‌های غم و شادی بوده است. از جشن‌های گروهی مردم برای پیروزی تیم‌های ورزشی بگیرید تا جشن‌های مربوط به انتخاباتِ ریاست جمهوری‌ها و حتی در مواردی محلی برای بیان اعتراضات جمعی مردم در سال‌های 1388 و …
این تجمعات باعث شکل‌گیریِ خاطره‌ی جمعیِ تعدادِ زیادی از مردمِ تهران در این خیابان شده و همین خاطره‌ی جمعی باعث افزایش احساس تعلق به این خیابان می‌شود.
پیاده‌روهای خیابان ولیعصر
یکی از مهم‌ترین فضاهای شهری که اهمیتِ حضورِ عابر پیاده را در شهر تعیین می‌کند و باعث افزایش حضور انسان‌ها در فضاهای شهری می‌شود؛ پیاده‌رو است.
در شهرهای شلوغ و آشفته‌ای چون تهران که حضور اتومبیل‌ها در آن روز به روز پررنگ‌تر می‌شود. شهروندان همواره به دنبالِ بسترِ شهری مناسبی برای قدم زدن در شهر می‌گردند. پیاده‌روهای خیابان ولیعصر با پیوستگی‌ای که دارند یکی از معدود پتانسیل‌های موجود برای عابرین پیاده در شهر تهران هستند.
وجود پیاده‌روهای مناسب در سرتاسر این خیابان 18 کیلومتری و تنوع کاربری‌های موجود در حاشیه‌ی آنها، باعث شده است تعداد زیادی از جوانان برای پیاده‌گردی در شهر، پیاده‌روهای خیابان ولیعصر را انتخاب کنند و این پیاده‌روها شاهد خاطرات عشاق زیادی نیز بوده است.
گذر از محله‌های تهران در خیابان ولیعصر
روایت خیابان ولیعصر به روایت تمامِ محله‌های مختلفی که از آنها می‌گذرد گره خورده و هر بخش از این خیابان راوی داستان‌های متنوعی از تهران می‌باشد.
تعداد زیادی از محله‌های تهران در حاشیه‌ی این خیابان قرار گرفته‌اند. در شمالی‌ترین بخش خیابان محله‌های دربند، زعفرانیه، تجریش، محمودیه و باغ فردوس قرار گرفته‌اند که در قدیم روستاهای شمالیِ محدوده‌ی شمیران بودند و به مرور با گسترش تهران امروزه در داخل محدوده شهری تهران محسوب می‌شوند. کمی که به سمت جنوب حرکت کنیم با محله‌هایی مثل امانیه، آرارات و کاووسیه بر می‌خوریم که میزبان پارک ملت یا پارک شاهنشاهی و محدوده‌ی صدا و سیما و … هستند. و بعد از آن محدوده‌ی ساعی، نظامی گنجوی، یوسف‌آباد، جهاد و بهجت‌آباد را داریم که بخش‌های زیادی از آنها جزو املاک خاندان معروف میرزا یوسف مستوفی‌الممالک در زمان قاجار بودند و اسمشان وامدار وابستگان همین خاندان است.
بعد از این محله‌ها اگر همچنان به سمت جنوب حرکت کنیم به محدوده‌های بلوار کشاورز و میدان ولیعصر و وصال شیرازی می‌رسیم که روایت‌ها و داستان‌های زیادی از ابتدای گسترش محدوده‌ی شهریِ تهران را در دوران پهلوی در خود جای داده‌اند و پس از آن محدوده‌ی انقلاب را داریم که از این بخش به سمت جنوب محدوده‌ی شهریِ تهرانِ قدیم در دوران ناصری آغاز می‌شود.
محله‌های شیخ هادی، منیریه، امیریه، فروزش، قلمستان، آگاهی و راه‌آهن جزو محله‌هایی در حاشیه‌ی خیابان ولیعصر هستند که در داخل محدوده‌ی شهریِ تهرانِ ناصری قرار گرفته‌اند و به واسطه‌ی قرارگیری در محدوده‌ی تهرانِ قدیم، همچنان نشانه‌هایی از معماری و شهرسازیِ سنتی و قدیمیِ تهران در برخی از آنها به خصوص شیخ هادی و منیریه و امیریه دیده می‌شود.
معرفی منابع برای آشنایی بیشتر
- کتاب «خیابان ولیعصر، میراث معماری و شهرسازی تهران»، مولفین: اسکندر مختاری طالقانی، محمد حسن طالبیان، سید احمد محیط طباطبایی، پیروز حناچی. انتشارات سازمان زیباسازی شهر تهران
- کتاب «بنیان‌های خیابان ولیعصر»، نوشته اسکندر مختاری، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی و سازمان زیباسازی شهر تهران
اگر به پیاده‌گردی در محله‌های حاشیه‌ی خیابان ولیعصر علاقمند باشید در ادامه تورهای پیاده‌گردی در محله‌های حاشیه‌ی این خیابان معرفی خواهد شد.
